Skip to main content Bamadaba  bamanankan daɲɛgafe / dictionnaire du

I - i

pers. REFL. sú fɛ̀, à b'í dá le soir, il se couche sú fɛ̀, mɔ̀gɔ b'í dá le soir, on se couche sú fɛ̀, bɛ́ɛ b'í dá le soir, tous se couchent


Módibò y’ à ká màrifa` tà kà táa Ségu
‘Modibo a pris son fusil et il est allé à Ségou’.
Le pronom réfléchi (16.1)

Módibò y’ í ká màrifa` tà kà táa Ségu
‘Modibo a pris son fusil et il est allé à Ségou’.

Fúlakɛ` y’ í nún` túru dùgukolo` la, k’ à sàma, fó à ni`́ mìnɛna.
‘Le Peul a planté son nez dans le sol, l’a traîné, jusqu’à ce qu’il rende l’âme’ [Cɛmandali Babilen].

Fúlakɛ` y’ à nún` túru dùgukolo` la, k’ à sàma, fó à ni`́ mìnɛna.
‘Le Peul a planté son nez dans le sol, l’a traîné, jusqu’à ce qu’il rende l’âme’ [Cɛmandali Babilen].

pers. 1 •  2SG, ton, ta, tes. sú fɛ̀, í b'í dá le soir, tu te couches í fúrucɛ ton époux í wóloba ta mère í ká sàbara tes chaussures


ń «je», í «tu», à «il/elle», án «nous», á «vous», ù «ils/elles»
Pronoms personnels non-emphatiques (4-26)

Mɔ̀gɔ` fà` téri` tùn yé í fà dɔ́ yé, mɔ̀gɔ` bá` téri` tùn yé í bá` dɔ́ yé.
‘L’ami de ton père était comme ton père, l’amie de ta mère était comme ta mère’ [Biton ni jinɛw].
Le pronom réfléchi (16.1)

Bɛ́ɛ y’ í ka báara` dámìnɛ.
‘Chacun a commencé son travail’.

2 •  on. í tɛ́ fóyi sɔ̀rɔ ń'í má kúma on n'obtient rien sans demander

í ná à fɔ́ ínafɔ. í n'à fɔ́.

prep. comme. íko, íkomi.

í ná à fɔ́ ínafɔ. í n'à fɔ́.

conj. comme. íko, íkomi.

í n'à fɔ́ ínafɔ. í ná à fɔ́.

prep. comme. íko, íkomi.

í n'à fɔ́ ínafɔ. í ná à fɔ́.

conj. comme. íko, íkomi.

Ibarahima Ibrahima. Ibarahimu; Iburahimu; Iburahima; Ibrim; Berehima; Béremà; Bírimà; Birama; Birahima; Brahima; Barahima; Barayima; Barima; Bùramà; Bùremà; Bùremù; Bùremàn; Bùram; Bram; Bùrayimà; Bùraymà; Brɛyma; Bureyima; Bereyima; Béè; Íbèe.

n.prop. NOM.M (formes diminutives: Béè, Íbèe, Buram).

Ibarahimu Ibrahima. Ibarahima; Iburahimu; Iburahima; Ibrim; Berehima; Béremà; Bírimà; Birama; Birahima; Brahima; Barahima; Barayima; Barima; Bùramà; Bùremà; Bùremù; Bùremàn; Bùram; Bram; Bùrayimà; Bùraymà; Brɛyma; Bureyima; Bereyima; Béè; Íbèe.

n.prop. NOM.M (formes diminutives: Béè, Íbèe, Buram).

Íbèe Ibrahima. Ibarahimu; Ibarahima; Iburahimu; Iburahima; Ibrim; Berehima; Béremà; Bírimà; Birama; Birahima; Brahima; Barahima; Barayima; Barima; Bùramà; Bùremà; Bùremù; Bùremàn; Bùram; Bram; Bùrayimà; Bùraymà; Brɛyma; Bureyima; Bereyima; Béè.

n.prop. NOM.M (formes diminutives: Béè, Íbèe, Buram).

Ibilisa

n.prop. Iblis, diable.

ibiporofɛni

n.prop. Ibuprofène. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

Ibrahima Ibarahimu; Ibarahima; Iburahimu; Iburahima; Ibrim; Berehima; Béremà; Bírimà; Birama; Birahima; Brahima; Barahima; Barayima; Barima; Bùramà; Bùremà; Bùremù; Bùremàn; Bùram; Bram; Bùrayimà; Bùraymà; Brɛyma; Bureyima; Bereyima; Béè; Íbèe.

n.prop. NOM.M (formes diminutives: Béè, Íbèe, Buram).

Ibrim Ibrahima. Ibarahimu; Ibarahima; Iburahimu; Iburahima; Berehima; Béremà; Bírimà; Birama; Birahima; Brahima; Barahima; Barayima; Barima; Bùramà; Bùremà; Bùremù; Bùremàn; Bùram; Bram; Bùrayimà; Bùraymà; Brɛyma; Bureyima; Bereyima; Béè; Íbèe.

n.prop. NOM.M (formes diminutives: Béè, Íbèe, Buram).

Ibunu

n.prop. NOM.ETRG, Ibn (Ibn Battûta, explorateur berbère, 1304-1377).

ibuporofɛni

n. ibuprofène. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

Iburahima Ibrahima. Ibarahimu; Ibarahima; Iburahimu; Ibrim; Berehima; Béremà; Bírimà; Birama; Birahima; Brahima; Barahima; Barayima; Barima; Bùramà; Bùremà; Bùremù; Bùremàn; Bùram; Bram; Bùrayimà; Bùraymà; Brɛyma; Bureyima; Bereyima; Béè; Íbèe.

n.prop. NOM.M (formes diminutives: Béè, Íbèe, Buram).

Iburahimawisi

n.prop. NOM.ETRG, Zlatan Ibrahimović (footballer français).

Iburahimu Ibrahima. Ibarahimu; Ibarahima; Iburahima; Ibrim; Berehima; Béremà; Bírimà; Birama; Birahima; Brahima; Barahima; Barayima; Barima; Bùramà; Bùremà; Bùremù; Bùremàn; Bùram; Bram; Bùrayimà; Bùraymà; Brɛyma; Bureyima; Bereyima; Béè; Íbèe.

n.prop. NOM.M (formes diminutives: Béè, Íbèe, Buram).

Idirisa Dirisa. Ídrìsa; Díri.

n.prop. NOM.M (Diri est une forme diminutive).

Idirisi

n.prop. NOM.ETRG, Idriss (Idriss Déby Itno, Président du Tchad, 1991-).

idɔrɔkisidi

n. hydoxyde. Maɲeziyɔmu ni aliminiyɔmu idɔrɔkisidi bɛ kumujiyɛlɛfuraw min na, o de ɲɔgɔn tɛ. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

idɔrɔzɛni

n. hydrogène, d'hydrogène. didɔrɔzɛni; hidorozɛni. Aw bɛ kinda ko ni safinɛ ni jisuma ye min bɛ wele ko pirɔkisidi didɔrɔzɛni (peroxyde d’hydrogène). (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) An kan bɛ fiziki ni simi min ma, o dɔnniyatigiw y'a jira ko hidorozɛni bɛ fɛnw sama ka nɔrɔ a yɛrɛ la i n'a fɔ nɛgɛtalan bɛ baara kɛ cogo min na.(Kibaru 487, 2012) ETRG.FRA.

Ídrìsa Dirisa. Idirisa; Díri.

n.prop. NOM.M (Diri est une forme diminutive).

Ifogasi

n.prop. TOP, Ifoghas (un massif montagneux situé dans le Nord-Est du Mali et dans le Sud de l'Algérie).

ìhí

intj. hein, tu te rends compte !, mon Dieu! hɛ̀n.

íi

intj. (interjection du constat conjugué avec l'étonnement).

Ikɛrɛni

n.prop. TOP, Ukraine (pays).

íko

prep. comme. íkomi, kómi, ínafɔ.

íko

conj. comme. íkomi, kómi, ínafɔ.


À ɲɛ́`-w kɛ́ra íko jòlibara.
‘Ses yeux sont devenus comme des calebasses remplies de sang’ [Baabu ni baabu, Ch. 21].
Prépositions et conjonctions (14)

Nìn kúma` fɔ́len`, Kárimu jɔ̀len` súmana íko jí` bɔ̀nnen dòn à kàn.
‘Une fois ces paroles prononcées, Karimou est resté coi, comme si on avait versé de l’eau froide sur lui’ [Maléfices].

íkomi . Fr. comme

prep. comme, ainsi. ínafɔ, kómi, íko, í ń'á fɔ́. à bɛ́ íkomi fàtɔ il est comme fou

íkomi . Fr. comme

conj. comme, ainsi. ínafɔ, kómi, íko, í ń'á fɔ́.

íkɔrɔ

adv. immédiatement. cɔ́li.

imayili

n. e-mail. Kalan in bɛ kuncɛ ni imayili dɔ dayɛlɛli ye lakɔliden ninnu kelen kelen bɛɛ ye. (Fasokan 2010-03) ETRG.FRA.

iminogulobilini

n. immunoglobuline. Ni iminogulobilini antitetaniki (l’immunoglobuline antitétanique, IGAT) sɔrɔcogo bɛ aw bolo, aw bɛ o pikiri kelen kɛ banabagatɔ la, hakɛ 500 ma siɲɛ kelen dɔrɔn (500 unités). (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

imodiyɔmu

n.prop. Imodium, lopéramide. Syn : loperamidi . Kɔnɔboli fura dɔw bɛ yen i n’a fɔ loperamidi (lopéramide), izinitigi tɔgɔ dalen Imodiyɔmu (Imodium) walima difenɔkisilati (diphénoxylate), izinitigi tɔgɔ dalen Lomotili (Lomotil), bɛ kɔnɔboli mada ka a cuncun. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

Imowa UEMOA.

n.prop. ABR, UEMOA, Union Économique et Monétaire Ouest-Africaine. Iyemowa.

ìn

dtm. DEF (parfois associé à nìn). kɔ̀lɔn ìn ká dùn dɛ́ ! nìn kɔ̀lɔn ìn ká dùn dɛ́ ce puits est très profond

ínafɔ í ná à fɔ́; í n'à fɔ́.

prep. comme. kómi, íko, íkomi.

ínafɔ í ná à fɔ́; í n'à fɔ́.

conj. comme. kómi, íko, íkomi.

Inajatafani

n.prop. TOP, Inadiatafane (commune, cercle de Gourma-Rharous, région de Tombouctou).

Indelimani

n.prop. TOP, Indelimane (un village, 75 km d'Ansongo).

Indi

n.prop. TOP, Inde.

Indonezi Ɛndonezi. Ɛndonesi.

n.prop. TOP, Indonésie.

Inekari

n.prop. TOP, Inékar (un village et une commune, cercle de Ménaka, région de Gao).

Inesiko Inɛsiko. UNESCO.

n.prop. ABR, UNESCO, Organisation des Nations unies pour l'éducation, la science et la culture.

Inɛsiko Inesiko; UNESCO.

n.prop. ABR, UNESCO, Organisation des Nations unies pour l'éducation, la science et la culture.

inisilini

n.prop. Unicilline. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

inite

n. unité. kèlenya, kùn. Penisilini bɛ suma miligaramu na (mg) walima hakɛ la min bɛ wele ko inite (Unité, U). (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

iniwɛrɛsite iniwɛrisite.

n. iniwɛrisite. université. Gafe min bɛ wele Bamanankan Mabɛn, n'a labɛnna Bamakɔ Iniwɛrisite ni Ɔsilo Iniwɛrisite ka ɲinini kɔnɔ, a bɛ wele o kɔnɔ ko "Ladɔn". (Kibaru n°529, 2016) ETRG.FRA.

iniwɛrisite .

n. université. sánnakalansoba.

iniyɔn

n. union. fàrankan, jɛ̀, kèlenya. Masantɔla komini na, bɛnɛsɛnɛ, kabasɛnɛ ani sɔsɛnɛ koperatifuw farala ɲɔgɔn kan marisikalo tile 28 san 2011 k'u ka Iniyɔn biro sigi. U y'o iniyɔn in tɔgɔ da Iniyɔn-Ciwara. (Kibaru494, 2013) ETRG.FRA.

í-ɲɛ̂-túgu-í-búranmuso-bɛ́-nà ( *tu oeil fermer *tu parenté.par.alliance [ beau-parent féminin ] *imperfectif affirmatif venir )

n. Mimosa pigra, Mimosa asperata, buisson Mimosa pigra.

ipɛriporotidini

n. hyperprotidine, protéïne pure du lait. Misali la, an bɛ ipɛriporotidini (hyperprotidine) kafeminkutu ɲɛ 1 kɛ nɔnɔ na ka o di den ma ka bɛn a girinya hakɛ ma tile o tile. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

ipokuloriti

n. hypochlorite, oxochlorate. Aw bɛ banakɔtaa ni fɔɔnɔ ani sugunɛ kɛ minɛn kɔnɔ jawɛliji bɛ min kɔnɔ, aw bɛ ji litiri tilancɛ (½) fara a kan walima ipokuloriti (l’hypochlorite) kalisiyɔmu (calcium) 1 walima banakisɛfagalan wɛrɛ min bɛ aw bolokɔrɔ; …(Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

Ípɔdrɔm

n.prop. TOP (quartier à Bamako).

Iraki

n.prop. TOP, Irak (pays).

Iran

n.prop. TOP, Iran (pays).

iraniyɔmu

n. uranium. - Iraniyɔmu taamasiyɛnw bɛ Samiti, Gawo kɛrɛfɛ; (Kibaru n°527, 12/2015) ETRG.FRA.

ire

n. urée. O bɔrɛ fila ni ire (urée) bɔrɛ kelen tun bɛ don taari kelen na. (Kibaru bɔko 531, 2016) ETRG.FRA.

iri

n. riz. màlo. San tilebinyanfan fala sɛnɛni donna ba la kabini san 1970 waati la cakɛda fɛ, min tun bɛ wele tubabukan na « Operasɔn iri ». (Kibaru 512, 2014) ETRG.FRA.

irigibi

n. rugby. urubi.

Irilandi Ɛri.

n.prop. TOP, Irlande (pays).

irirali

adj. rural. … u ka duguden Sumayila Samakɛ min sigilen bɛ Bamakɔ n'a bɛ baara kɛ « zeni irirali » la, ...(Kibaru 519, 2014) ETRG.FRA.

irisari

n. richard. sɔ̀rɔbagatɔ. Ka tugun « irisari » (sɔrɔbatigi) kɔ.(Jɛkabaara 329) ETRG.FRA.

Ìrisi Ìrisila; Rùsí.

n.prop. TOP, Russie (pays).

ìrisi

n. russe.

ìrisikan ( russe cou )

n. langue russe.

Ìrisila Ìrisi. Rùsí.

n.prop. TOP, Russie (pays).

iriwanɛ ruwanɛ. Ar. ru:ḥ

n. esprit, genie. hákili, jà, jínɛ, náalo, sìgifɛn, yíri.

Iriyo

n.prop. TOP, Rio de Janeiro.

Ísa Yisa.

n.prop. NOM.M (nom masculin).

Ìsaka Ìsiaka. Siaka; Siyaka; Syaka.

n.prop. NOM.M (nom masculin).

Ìsiaka Ìsaka; Siaka; Siyaka; Syaka.

n.prop. NOM.M (nom masculin).

isilamiki

adj. islamique. O bɛ Hamudalayi santiri isilamiki kɔnɔ Bamakɔ. (Kibaru 498, 2013) ETRG.FRA.

Isilandi

n.prop. TOP, Islande (pays).

Isimayɛli Sùmayíla. Isimayila; Ismayila; Sumayira; Sumi.

n.prop. NOM.M, Soumaïla (nom masculin). (Sumi est une forme diminutive).

Isimayila Sùmayíla. Isimayɛli; Ismayila; Sumayira; Sumi.

n.prop. NOM.M, Soumaïla (nom masculin). (Sumi est une forme diminutive).

Isirayɛli Baninsira. Banisira; Banisilayila; Banisirayila. Etym : ar. bnu-sraa'il 'евреи' .

n.prop. TOP, Israël (pays).

Isisi Izisi.

n. Isis (déesse funéraire de l'Égypte antique).

ísiye

n. huissier. huwisiye.

Ismayila Sùmayíla. Isimayɛli; Isimayila; Sumayira; Sumi.

n.prop. NOM.M, Soumaïla (nom masculin). (Sumi est une forme diminutive).

isoniyazidi

n. isoniazide, isonicotinyl hydrazine. I n’a fɔ a dɔnnen don ko sɔgɔsɔgɔninjɛ bɛ sidatɔ caman minɛ (aw ye gafe ɲɛ Isoniyazidi (isoniazide, INH) lajɛ) (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

Isufu Yusufu. Yusuf; Yúsu; Yísu.

n.prop. NOM.M, Youssouf (Yúsu, Yísu sont des formes diminutives).

Itali

n.prop. TOP, Italie (pays).

itali

n. italien.

italikan ( italien cou )

n. langue italienne.

italiki

n. italiques. Waati o waati ni daɲɛkuluw la daɲɛ kelen kofɔra sigida dɔ la, a ka c’a la a bɛ sɛbɛn italiki (italique) la. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

Itilɛri Hitilɛri.

n.prop. NOM.ETRG, Hitler (Führer du Reich allemand, 1924-1945).

Itino

n.prop. NOM.ETRG, Itno (Idriss Déby Itno, Président du Tchad, 1991-).

iwɛrimɛkitini

n. ivermectine. (Samasen) Iwɛrimɛkitini, Ivermectine ye a fura dɔ ye. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

Iyadi

n.prop. NOM.ETRG, Iyad (Iyad Ag Ghali, le fondateur du groupe salafiste djihadiste Ansar Dine).

Iyemowa

n.prop. ABR, UEMOA, Union Économique et Monétaire Ouest-Africaine. Imowa.

Iyɛnipeyɛsi

n.prop. ABR, INPS, Institut National de Prévoyance Sociale.

íyo

intj. oui. nàamù, ǹǹń, ùnhun, ɔ̀nhɔ́n, ɔ̀nkɛ̀, ɔ̀wɔ́.

iyode

adj. iodé. Aw kana to ka maga a la. Aw bɛ se ka alikɔli iyode kɛ aw bolo sani aw ka maga a la. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

iyodi

n. iode. iyɔdi. Safinɛ sɛgɛntan ka ɲi a ma, nka aw kana banakisɛfagalan walima iyodi kɛ joli la. U bɛ banakisɛ mada. (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

iyɔdi

n. iode. iyodi. Iyɔdi ka foolo ni lamɔbaliyajoona dɛsɛ kɛlɛ. A le bɛ sɔrɔ sumbala la. (BEDE, 2016) ETRG.FRA.

iyɔsiyamini

n. hyoscyamine. Kɔnɔdimifuraw (Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na, 2018) ETRG.FRA.

izini

n. usine.

Izinikin

n.prop. TOP, Zone industrielle (un quartier de la Commune 2 de Bamako).

Izisi Isisi.

n. Isis (déesse funéraire de l'Égypte antique).

Izo

n.prop. Izo (Ganda Izo, une milice songhaï et peule formée en 2012).